Mudardipe e Romengo ando Dujto themesko maripe: O them bizo ćher thaj bizo limori, bipindžarde ando maripe thaj ando miro

“Pudarde vi amaro vagono. Nane stanicako. Ko čači rig dikhav vučo sulundaro thaj ko stingi rig loglipe. Kote, čačes, dikhav vareko themutnengo miškope ande masa, vareko hamipe, prastape. Va, gova si industrija. Gadija godjardem. Von trade amen avri, ćerde amen ando rindo.Kataro vagono džiko  Od vagona do logoresko than, a ando gova vakto na džanglem kaj gova si o logoro, ni kaj si o Jasenovco, e liduj rigenca ustaša džiko ustaša. Von thovde amen tali vareki šupa thaj kate lije sa so si amaro barvalipe. Sa lije amen, thaj gadija so sasa barvalipe, thaj gadija so naj sesa barvalipe thaj so naj sesa o molipe.” – gova si čačipe savo phenda jekh pre-dživisardino phando manuš ande logoro Jasenovac savo akhardol Joka Nikolić, citato andaro priručniko Roma ando Dujto themesko maripe ande NDH (Zagreb, 2018.):

„Na džanav kon e ustašestar dija čingar kaj trubuj te ušten sa muršikane thaj te ćeren dujrindope.  Romnja thaj čhavore ačhile. Na ćerdam jekh avresa e sastipesa.  Amen na dozaćardam uladipe… Porado po porado thaj ačhadam. Avilam džiko lenako rig. Von ulade amen pandž po pandž.  Astarda likvidacija.  Varegači ridura anglal man si mrne duj phrala… Ande amen džiko baro limoresko than… Dikhav: ćhinen…maren…“

Holokausto opre Romende ando Dujto themesko maripe  sasa pindžardo numaj pe 12. marto 1982. bršeste.
Ando Berlino 2012., 67 bršengo athoska Dujto themesko maripesko agoripe, sasa phučardo spomeniko pala Roma thaj Sintura, save avile viktimura e nacistikane režimesko:

– Tragično si so phučardipe e spomenikese dikhla thaj džangla numaj cikno djindo e manušengo save ačhade ando džuvdipe – dija vorba Silvio Peritore, o dženo ande uprava pala Maškarutno turvinjipe e germanikane Sintura thaj Roma.

Mothodipesa kataro genocide opro e Roma thaj Sintura, Peritore mothoda sar ande but memorijalnikane centrura vov sasa numaj historikani fusnota ande framo pala holokausto opro Džugura.

Jasenovco: zločino opro Roma

Historija vadžaj na dija o čačuno podatko gači Roma avile mudarde ando Dujto themesko maripe.   Ande Evropa si gadija, šaj te avel, kataro 250 džiko opaš milionura manušengo. Nacistikani Germanija avili majzurali e gova zločinasa. 1938. Heinrich Himmler anda o Dekreto kataro maripe opro  “ciganengo djungalipe”  e savenca e Romende na avilo tromalo andripe ande phuv, thaj kana varese save avile kate avile ande evidencija savi ćerda lendje phande pala lengo phiripe. Numaj ando  koncentraciono logoro Auschwitz avile mudarde but dešipen miljango Roma.  Ande raćako ko 2. Pe 3. avgusto 1944. nacistura mudarde agoreski grupa kataro  2.897 Roma. Pe gova datumo amen ćeras Maškarthemutno djive e reparipesko pala romane žrtvura ande holokausto.

Majbaro Romengo stratište ande phuvja nakhle Jugoslavijatar sasa ando Jasenovco.  Ando majo  1942. Roma e thanendar NDH avile deportime ando gova koncentraciono logoro, numaj čačo djindo e manušengo save avile mudarde nikana na dije odoleso so pe andripeste ando logoro von na avile ande evidencija.  Identifikacija avili koring e djindo e vagonengo. Koring varese dikhipa, ando Jasenovco sasa mudardo buteder deso 16 miljango Roma.

Roma o genocide opro piro narodo akharen porajmos.

Nane čačutne podatkura kataro djindo e mudarde Roma

Ciknimata e djindengo pala e mudarde Roma astarda sigo athoska maripe, vaćarel pala Udar  dr. Dragoljub Acković, historikavno, autoro, thaj o dženo ande Romengo Themesko parlamento:

– Kon thaj sose gova ćerda, te o Del leske poćinel.  Isi suraura kaj e Roma dije vorba kaj si Roma, Hrvatura, Muslimanura, thaj odolese o djindo žrtvurura si but droma cikneder, deso si čačikano. Godjav, kaj si kate amende thaj e themeste o djindo e mudardengo Romengo ćerdo cikneder pala varegaći droma. Vaćardino si kaj si ando Dujto Themesko maripe mudarde paša  220 džiko 270 hiljadango Roma, thaj varese vaćaren paša opaš milionura. Me džanav pala podatkura kaj sasa mudardo paša 2 milionura Roma e themeste.

Te den deskripcija thaj rodipe gaći e čačipestar žrtvura avilo thaj so sasa ande “fabrikura e mulipengo” sar avile logorura naj si ni cira sades, vaćarel o historikavno thaj autoro pala butvare lilura e Romengo mudardipengo Rajko Đurić:

–Pala gova si trubujipe but instituta, baro djindo historikavnura thaj ekspertura, thaj sa so si trubujipe save gadija bući trubuj pala reslipe.  Standardura thaj mjerenja mora te aven pe evropako levelo, so džanglel trubuj te ćeren paruvipe thaj anglalipen.

Amerikane historikavna, vov vaćarel, angla varegaći bršengo dije rezultatura kaj nacistura thaj lenge ažutipeske manuša ando Dujto themesko maripe ćerde 42.500 logorura ande Evropa! But bare theripa ando rodipe e barikanepese e zločinende si-les o Centralno turvinjipe e germanenge Roma thaj Sintura ande Hajdelbergo, sar thaj germanikane historikavne e savenca o Đurić ćerda bući. Avilo o saradniko ando instituto pala historija, nakhlipe ando Beogrado:

–Logorura naj sesa-len hotelura. Vurma e zločinengo si ćerdine ando praxo. Numaj vorba savi dija Abraham Linkoln si zurali ando gova sura: “Vareko šaj te xoxavel sasto them pala jekh vakto. Numaj, našti te xoxavel sasto them pala sasto vakto!” Gova mozaiko djelo jekhethane thaj ka džal jekhethane e avindipeste.

Rajko Đurić ćerel holokaustikano rodipe e1971. bršestar. Kataro gova so vov malada kana ćida materijalo, so ašunda thaj so haćarda, šaj te romasarel baro lil. Historikane čačipa naj si numaj dokumentura thaj podatkura – von si džuvinde, von si haćaripe pala žrtvura thaj zločincura, e nakhlipese thaj e avindipese.

Zenička rezolucija: iklada voj Roma?

Jekh e phučipendar ando popiso kataro 1931. Avilo savi si tumari dejaki čhib. Kana dije o podatkura kaj samo štarto Rom mothoda kaj leski dejaki čhib si romani, thaj gasave avile pe popiso 14 miljango, Dragoljub Acković del agorutni vorba kaj ando gova vakto pe NDH pašimata dživisarda paša 56 miljango. Džiko 1942. brš, gova djindo bajrovel pe paša 60 miljango. Koring popiso andaro 1948. Brš ande Bosna thaj ande Hrvatska avilo cireder deso  1.000 Roma save na dije vorba kaj si Roma.

Tradipe thaj mudaripe e Romengo astarda sigo pe meripesko astaripe, thaj bare ćerde ćhinavipa pala popisura, lenipe e barvalipesko, tradipe pe zorasa pe bući thaj mudaripe. Ando Jasenovco avile ande posebne vagonura thaj von ulade len ande duj grupura, vaćaren xramopa. Ande jekh avile bizurale, nasvale, romnja thaj čhavore -– 3b, a „zuralendar“ Roma ande grupa 3c.

Sar parni tačka ande nakhlipe but droma dije vorba e Zeničkaće rezolucijaće, e savesa avilo ikaldo vareso djindo e Romengo.  Jekh kotor e islameske thanbešutne, jekhethane e islameske paćapeske vlasturenca, ćerde organizacija pala arakhipe pala kotor e romane thanbešutnengo ande NDH.  Athoska e Romengo popiso ando Tešanj 1941. sasa fundisardi Komisija savi trubuj te ćeren jekh eksperikano elaborato pala akharipe e Romengo e muslimanese paćapese, save ando gova vakto akharde Bijeli Cigani/ Parne Roma.

NDH vlastura lije gova elaborato kaj von musaj te aven sar o kotor e muslimanengo thanbešavnengo.

Tradipe thaj mudaripe e Romengo astarda sigo pe meripesko astaripe, thaj bare ćerde ćhinavipa pala popisura, lenipe e barvalipesko, tradipe pe zorasa pe bući thaj mudaripe.

E Romengo popiso ando juli 1941. pe pašimata Tešanj ćerda reakcija e kotoresko e muslimanengo, save ćerde o Kris pala gova so ćerde ustaškeske vlastura. Von ćerde formiripe pala Komisija savi sasa kote te ćeren ekspertsko elaborato. Komija dija gova eleborato koring NDH vlastura ando savo mothovde kaj si Parne Roma o kotor e muslimanengo amalipengo. Gova na ćerda ačhavipe pala deportacija pala savore, pogotovo naj pe pašimata Travnik.

Pale, o Ministarstvo pala andripeske buća 29. majo1942. ačhada durder deportacija pala parne Roma thaj dija vorba sar von si e muslimanenge Roma save si-len definicija sar arijevcura.

Bišthajšovto majo  1942. paćavne zeničkake muslimanura romasarde  Zenička rezolucija, ande savi rode te paćaven o Kris e Ministarstvesko, kaj savore Roma save si indjarde von trubuj te irisaren.

Jekhethani rezolucija sar i akcija  savi sasa pozitivno miškope, dikhel Dragoljub Acković, e gova dokumentesa ćerda arakhipe pala jekh djindo e Roma muslimanura ando Dujto themesko maripe:

–Podatko, kaj ando gova pharo vakto, avile manuša save ćerde ažutipe thaj lačhipe e Romende jal avile muslimanura, pravoslavura, katolikura… si čačuno thaj me sem baxtalo pala gova. E govestar dokumentura avile vi ande Srbija. Jekh djindo e Roma ande Srbija sasa ikaldo gadija so von ćerde potvrdura, lila, thaj maškar lendje avilo vi mo dad. 

Roma ande BiH avile majbut muslimanura.  Vareke ćerde bući e barvale begeske familijenca jal ande džamija.  Najisino e gova situacijaće, but Roma avile ikalde, mothodel Rajko Đurić. Numaj aver, baro djindo e Romengo, avilo ikaldo pala ćidipe. Džuvde Roma andari Bijeljina vaćarde kaj ćide sumnakaj, dukatura thaj aver barvale šeja, thaj athoska dije gova e paćivalende predstavnikende ande mulimanikane vlasturende:

–Šorutne vaćaripa avile ande Sarajevo, thaj sar „šorutno argumento“sasa kaj Roma andari Bijeljina avile e islamestar paćapestar thaj na avile jekhethane e averenca save ćerde maripe opro germanikane okupatorura thaj lendje manuša.  Gova anda te baro djindo e Romengo andari Bijeljina thaj  Janja avile arakhavne, numaj varese avile mudarde ande pašimata kaj si o Jasenovco.

Arakhavne avile Roma save avile majbut andari Bijeljina thaj pašimata, thaj andare aver thana von avile indjarde ando Jasenovco thaj mudarde – e majbare čokanesa.

– Jakha ando maripe na ćeren bući pala dikhipe thaj pala čačipesko rodipe, deso pala ačhipe e džuvdipeste. Odolese, pale gasave šeja dikhel avrečhende, thaj dijametralnikano mamujales. Čačipa andaro meripengo vakto garadinen vi mule gadija vi džuvde. Ćerdipe e golestar save si kate thaj gavestar save naj-si kate, uzo but avere save na kamel o čačipe, anen te varese čačipa nikana na dikhen o djivesko parnipe – vaćarel Đurić.

Maripenge phagarutne, kaske pošno avilo zuralipe, džanglipen thaj maripesko baxtalipe, den Kris pala but šeja vi ando miro, gadija vi e čačipese:

–E peravdikanendar, save na avile pindžarde ni ando miro ni ando maripe, roden pes te len bandjipe pala sa. Ande majphari pozicija si von save naj-si „phagarutne“ ni „peravde“ – a  gaja uloga avili numaj pala Roma. Prdal pe e Roma ando maripe thaj ando miro sako dženo mothoda e čačipeste kaj si, tj. “ratvalo tali morćhako”, a kaj athoska gova na trubuj te avel daravno vi ladžavno (Ivo Andrić, Na Drini ćuprija/ Pe Drina o phurd).  Jal, vaćardino e čhibasa e savesa vaćarel o talijanikano moderno filozofo Georgio Agamben, gasavenca save si  „homo sacera“, tj. manuša save si-len numaj  „nango džuvdipe“. Majlačho primjero pala gova si Roma, o narodo bizo ćheresko vi bizo limoresko.  Bipinžarde ando miro, von si bipindžarde e maripeste. Von, save si  „khosavnikane“ jal pe marginate ando gova mirno vakto, ačhile xasarde ando maripesko vakto, kaj „topovsko mas “  – thaj  gadija avilo e Romenge ande Dujto themesko maripe te aven „štićenici“ e nacisturengo.

E romane žrtvura savore ćeren manipulacija

Vi adjive pala adjivesutne politikake reslipa, šaj te phenen ande regija, kote si manipulacija e djindesa pala sa žrtvura, vi sar pala e Roma. E djindesa žrvurura savore ćeren manipulacija, vi Roma. E djindesa e žrtvura ćeren manipulacija savore, mothodel  Dragoljub Acković:

– Šaj te avel vi Roma. Čačipe, kate dav godji pe gasave save mothoven kaj si Srbura, Bošnjakura, Makedoncura, thaj na den vorba gova so si.

Ande “ćhelipeste” sa metodura, kana astaren kataro “Aušvico e xaxavipenca” džiko phandipe e romane žrtvura maškare aver, jal kana na den vorba lender, thaj kana si amare žrtvura bistarde – vaćarel Rajko Đurić. Vov mothodel kaj athoska e Jugoslavijako ćhinavipe but partizanura e romane ratestar von ćerde xasarde e limorendar save avile pe thana ande Srbija, thaj lendje spomenikura avile  perajde. Stevan Đorđević Novak si jekhorro Rom o narodno herojo ašundo ande nakhli Jugoslavija:

–Vov sasa žrtva e barejakhaldine partizanikane borcurengo ande Istočna Srbija.  Dasikane nakhavne dije mothodipe kaj kote ando Dujto themesko maripe ande NDH avile mudarde  5 – 6.000 Roma! Milovan Đilas vaćarda mandje kaj ande varese thana ande Slovenija Roma avile e “partizanengo” žrtvura, thaj ande Srbija – kaj nacistura dije o Kris pala jekh germanikano vojniko, šel Serbijake manuša, pala jekh dukhavno pinda Serbijake manuša –  inđarde lendje pe drunisaripe- streljanje, angla sa Roma, so sasa bući e  ljotićengo vi nedićengo.

Cikno si djindo e Roma save si nakhavne thaj sve si-len intereso pala murdipe pala piro narodo jal pala avere tema save si pala Roma, mothoden vi amare vaćardine manuša.  Thaj gadija cikno djindo, vaćarel Acković, pe sako drom gasave save naj-si e Roma, na mangen te den vorba thaj na den respekto. Dr. Dragoljub Acković si autoro pala but lila thaj romasardine papirura e mudardipese e Romengo. Numaj, aver na akharen les pe sikljovipeske thaj ekperteske khetanipa, numaj kana vov džal pe peski inicijativa.

Terne Roma na džanen pe save dromenca lenge dada thaj deja, phuredada, phuredeja, avile mudarde:

– Džanav kaj si o haćaripesko kulto e terne Romengo xasardo. E aver narodenca naj si gadija. Godjav kaj Roma intelektualcura mora te ćeren but rodipa thaj prezentacija e čačipesko e mudardipese e Romengo ando Dujto themesko maripe, odolese so aver na mangen te den godji pala gova.  

Sa gadžikane ekspertura pala o genocido e Romengo romasaren papirura ande djiveske novinura, numaj odolese so si ekspertura.

E gova čačipese mothodel vi  Đurić. Rodipe mothovel kaj numaj cira manuša ćeren bući e gova temasa thaj kaj terne na džanen but e holokaustese. Ande vareke phuvja 50 posto lendje nane khanči džanglipe e holokaustese thaj e žrtvurende.

– Gova si alarmantni situacija! Edukacijako sistemo si la bezexa kana si o alav e holokaustese thaj e mirese, na numaj sar tema, deso – sar mothoda o folozofo Karl Poper – sar o predmento ande nastava, ande siklipeste.  Kana numaj jekh kotor e lovendar save džan pala oružje šaj te džan pala edukacija thaj bajrovipe e godjako pala o miro, amen šaj reslas but. Kate si bare poćinipa pala e manuša save ćeren neve patentura pala daravnikano oružje. A e holokaustikane rodavne thaj godjaverne pala o miro naj len gadija paćivalipe! Savo avindipe si-les gova them ande gasavi situacija?

Ande BiH, te dikhen ande komparacija e averesa republikesa ande nakhli Jugoslavija, u poređenju sa drugim republikama bivše Jugoslavije, avilo cireder Roma save gatisarde studije jal save ćerde bući ande institucijende. Koring Đurićesko haćaripe thaj rodipe, avile jekhorre manuša save na mangle te den vorba kaj si Roma kana gatisaren fakultetura thaj kana si-len siklipeski karijera. Te bi reslen gova trubuj te das edukacija pala neve generacija:

–Pe dromeste sar ćerde e averenca, te len intelektualcura andari BiH save ćerde edukacija ande Egipto, Turska, Francska… Uzo gova, gova manuša mora te ćeren bući ande gasave instituta, uzo adekvatno paćivalipe thaj aver. Gova naj len adjive.   Pe primjero, ando baro djindo evropake phuja kote si šajipe pala studije pala romani čhib pe lendje univerzitetura. Ande BiH naj len vadžaj gova. Naj-len but aver šeja save si-len aver phuvja ande Evropa. Sose? Kana reslas gova, ka aven but sagovornikura, vaćardine manuša.

 Romane žrtvura krozo nakhlipe  

Roma na avile mudarde numaj ando Dujto themesko maripe – Angluno themesko maripe, vi gova agoresko,  1992-1995. Indjarda but žrtvura e romane narodestar.  Amare vaćardine manuša romsarde but lila e govestar, a Dragoljub Acković okto papirura e gova temako thaj ćerda ćhavipe, izložba e avralutnipeste. E  čhavipeste si buteder deso 150 originalnikane dopisnicura.  Roma avile redovne karnala, vojnikura ande sa vojskura thaj majbut lendar avile zuralesa ande vojska, thaj bareder djindo lender mudarde:

–Jekh šej sasa kana o barvalo manuš mangel te xasajven vojska vov poćinel love e Romese te džal andothan les. Gova na avilo numaj ande Srbija, deso ande sa phuvja – mothoda ande jekh situacija  Acković, savo arakhel e pire dadesko fotografija, savo sasa o časniko Živojin Acković pe Krf andaro 1916. bršesko.

Autoro anglunikane Lilesa kataro mudardipe ande Jasenovco si Đorđe Miliša (U mučilištu – paklu Jasenovac), savi sasa ikljovda ande Zagrebo 1945.  O svjedoko pala mudardipe e Romengo ando Jasenovco, mothovel Rajko Đurić, avilo dr. Nikola Nikić, savo sasa zatočeniko. Rajko Đurić e Romengo mudaripe rodel kataro ’71. Lesko lil Povijest Roma: prije i poslije Auschwitza vaćarel e e darese ande holokausto.

Thaj adjive koring Roma, dikhas sakodjive, si-la diskriminacija vi pociknipe.  Kataro lengo mudardipe vaćarel pes cira thaj numaj pe varese datuma. Avinde generacija mora te ćeren pe gova. Džuvdipe si, sar vaćarel Đurić, jekh thaj  “e sasendar barvaledar”:

–Lav o principo pe savo e Džute ćeren formula: gasavo savo inklada jekh Rom, vov inklada sasto them. Gasavo savo ćerda e ratese vastura e jekhese lačhe Romesa, von mudarda sasto them! Thaj gova trubuj te roden! – bićhaldipe savo trubuj čečes te haćaren.

(portal-udar.net)