Romski
Međunarodni dan romskog jezika prvi je put obilježen 5. novembra 2009. godine u Zagrebu na inicijativu Udruge za promicanje obrazovanja Roma u RH “Kali Sara”. Kao datum obilježavanja izabran je 5. novembar u čast danu kada je 2008. godine objavljen prvi Romsko-hrvatski i hrvatsko-romski rječnik autora Veljka Kajtazija u izdanju romske Udruge za promicanje obrazovanja Roma u RH “Kali Sara” iz Zagreba i Odjela za orijentalistiku pri Filozofskom fakultetu u Zagrebu. Komitet eksperata Evropske povelje za regionalne ili manjinske jezike (ECRML) 5. novembra 2015. godine kao i Opšta Skupština UNESCO-a 7. novembra 2015. godine su prihvatili 5. novembar kao Svjetski dan romskog jezika.
U cilju zaštite Roma i romskog jezika od diskriminacije, prava manjina su uglavnom usredsređena na jezička i obrazovna prava. De jure zaštita romskog jezika je nevidljiva i nedostaje uprkos zagarantovanoj zaštiti Evropske povelje o regionalnim i manjinskim jezicima; Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima, član 02; Evropske konvencije o ljudskim pravima, član 14; Evropske komisije protiv rasizma i netolerancije ECRI; Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina; Preporuke Parlamentarne skupštine 285. Nedostatak jednakosti, političke korektnosti, ignorisanje situacije, neadekvatnost mjera, društveno-ekonomski razvoj i političke promjene u zemljama u kojima Romi žive dovodi u pitanje i njihovu de facto zaštitu.
Iako je Evropsku povelju za regionalne ili manjinske jezike (ECRML) potpisalo osam (8) zemalja: Azerbejdžan, Francuska, Island, Italija, Malta, Republika Moldavija, Ruska Federacija i Bivša Jugoslovenska Republika Makedonija, ratifikovalo ju je dvadeset i pet (25) zemalja, a šesnaest (16) zemalja zvanično priznalo romski kao manjinski jezik tradicionalno prisutan na njihovoj teritoriji, [u skladu sa Dijelom II jezik potpisale Austrija, Češka Republika, Finska, Njemačka, Norveška, Holandija, Rumunija, Švedska, Slovenija i Ukrajina; u skladu sa Dijelom III jezik potpisale Bosna i Hercegovina, Mađarska, Crna Gora, Poljska, Srbija, Slovačka i Njemačka (samo u Hesseu)], još uvijek nema dovoljno ni prostora ni mogućnosti za razvoj romskog jezika.
Značaj ratifikacija ovih zemalja ozvaničen je izjavom koju je usvojio Komitet eksperata Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima (ECRML) 5. novembra 2015. godine povodom Međunarodnog dana romskog jezika u kojoj se navodi da je “[o]vo najveći broj ratifikacija za jedan jezik u okviru Povelje i time odražava, između ostalog, status romskog jezika kao evropskog jezika.ˮ
MALI BROJ STRUČNJAKA ROMA
Vrlo bitno je istaći da je obrazovni problem Roma rezultat njihovog siromaštva, predrasuda, diskriminacije i nasilja, stereotipa, njihovih internih dislokacija, migracija, različitih tradicija i kulture, problema identifikacije i identiteta te nedostatka upotrebe romskog jezika u obrazovnom sistemu na svim nivoima. Marginalizacija romskog jezika u obrazovanju, u kulturi i medijima, ekonomiji i politici govori o veoma teškoj sociolingvističkoj i političkoj situaciji ovog manjinskog jezika.
Neznatno mali broj stručnjaka Roma u oblasti romskog jezika, književnosti i kulture, kao i njihovog uključivanja u jezičku politiku države u kojoj je moguć i mali pomak u ovoj oblasti, stvara, u ovakvoj delikatnoj situaciji, veliki problem jer jezička politička situacija ne dozvoljava, odnosno ne omogućava uključenje romskog jezika u okvire nastavnih planova i programa čak ni u formi izbornih predmeta, a pogotovo ne u formi obaveznih predmeta na svim nivoima obrazovnih institucija.
Standardizacija romskog jezika njeno shvatanje i viđenje i upotreba predstavlja konstantan problem za obrazovanje na i o romskom jeziku te je neophodno naglasiti da je ovaj problem vrlo bitno političko pitanje. To prepoznajemo u činjenici da nema interesa ili ga ima samo prividno uz namjerno ili nenamjerno nespretne pokušaje nadležnih da poboljšaju ovu situaciju.
U isto vrijeme postoji nefunkcionalnost i nezainteresovanost romske zajednice za pitanje jezika i kulture, a zbog hijerarhije moći među njima, tako da je prepoznatljiva praksa da se romskim jezikom, književnošću i kulturom bave Romi kojima je jedini preduslov odobrenja takvih projekata njihova romska nacionalna pripadnost i višegodišnja pogodnost rada sa institucijama koje su odgovorne za očuvanje, učenje i izučavanje romskog jezika.
Također zapažena je neadekvatna komunikacija stručnjaka ne-Roma, koji već desetinama godina na evropskom nivou uz vrlo zapažena finansijska sredstva drže monopol u okvirima projekata o Romima i Romanipe(n)-u, sa romskom zajednicom i veoma malim brojem stručnjaka Roma iz ove oblasti.
Očito je da je politička dimenzija bitan faktor u slučaju romskog jezika. Neosporno je pitanje na koji način pristupiti romskom znajući da je pitanje jezika stvar i politike i identiteta i moći.
“UVIJEK PONOVO”
Da li Romi imaju romsku politiku, da li su uključeni u nacionalne politike, da li postoji, i ako postoji u kom kontekstu možemo govoriti o romskoj moći? Šta je romski identitet? Na koji način i gdje potražiti odgovore na pitanja o problemima obrazovanja, kulture, historije, ekonomije i društvenog života Roma kao i zaštite i korištenja romskog jezika?
Odgovori na sva ova pitanja mogu se pronaći u riječima “uvijek ponovo” (always again), kao moji najčešći odgovori, a odnose se na probleme koji su nastali iz vidljivih i nevidljivih oblika diskriminacije i rasizma protiv Roma i romskog jezika, sa kojima se i Romi i romski jezik suočavaju svakodnevno. U takvoj situaciji govornikov jezični identitet iščezava, a kao način izlaska iz takve situacije trebala bi da se zatraži pomoć vlada da zaštite romski jezik, koji je veoma važan, kompleksan, ali i ranjiv aspekt identiteta romskog naroda.
Najbolji mogući način pristupa zahtjevu za intervenciju vlada u cilju zaštite romskog jezika je neoporno Evropska povelja za regionalne ili manjinske jezike (ECRML).
U situaciji Roma koju karakteriše vidljiva diskriminacija, marginalizacija i stigmatizacija, opšteprihvaćeni standard njihovog romskog jezika je nemoguće postići. Iako nevidljiva, de jure zaštita romskog jezika u državama u kojima se ovaj jezik tradicionalno govori postoji, ali ne prepoznaje potrebu za programima za razvoj i primjenu romskog jezika u obrazovanju, pravosuđu, u upravnim organima i javnim službama, u medijima, kulturnim aktivnostima i objektima, u ekonomskom i društvenom životu i prekograničnim razmjenama. Takođe, učešće Roma i korištenje romskog jezika u politikama i političkoj participaciji je nevidljivo i nepoznato.
DECENIJSKA PITANJA BEZ ODGOVORA
Izjava Komiteta eksperata Evropske povelje za regionalne ili manjinske jezike (ECRML) 5. novembra 2015. godine povodom Međunarodnog dana romskog jezika potvrđuje samo sporadične državne napretke. Iako su pojedinci romskog porijekla uključeni u politiku svojim “političkim učešćemˮ, i dalje postoji nedostatak njihovog političkog prisustva, kontinuiranog zastupanja i uticaja, i njihovo individualno pravo na učešće nije dovoljno. Prema Bieberu (2008), političko učešće “nije primarno fokusirano na manjinska prava, a u praksi se prava manjina često ne sprovode bez političke reprezentacije samih manjina”. “Uvijek ponovo”, kako ja to uobičajeno kažem, Romi se suočavaju s istim problemima a ista pitanja ostaju decenijama bez odgovora.
Pošto romski jezik ima veoma važnu ulogu u političkom učešću, korisno je uputiti se na paragraf 92 Savjetodavnog komiteta Okvirne konvencije (ACFC) i na Komentar o jezičnim pravima pripadnika nacionalnih manjina prema Okvirnoj konvenciji koji je usvojen 24. maja 2012. godine (paragraf 92).
Romski predstavnici, odnosno mali broj pojedinaca, nikad nisu koristili izborne oglase i reklame na romskom jeziku na bilo koji način niti u bilo kojim medijima. Korištenje i upotreba romskog jezika ili, bolje rečeno, implementacija paragrafa 92 Okvirne konvencije, bila bi veoma važan korak ne samo u smislu de jure, već i u smislu de facto, što bi vlasti, političke partije, ali i sami Romi mogli i trebali poduzeti za promociju političkog učešća Roma na svom maternjem romskom jeziku.
Činjenica je da pojedini predstavnici romske nacionalnosti nikada nisu koristili izborne reklame na romskom jeziku, uključujući i medije. Takođe, njihovo političko prisustvo i uticaj su neadekvatni, nedostaje njihova kontinuirana zastupljenost a njihovo pravo da učestvuju i da se predstavljaju i na romskom i na većinskom jeziku djeluje iluzorno.
Isto tako, upitno je i njihovo pristupanje partijama čije smjernice djelovanja po pitanju nacionalnih manjina, ili specifično po pitanju unapređenja života i rada romske manjine, u potpunosti izostaje. Ova problematika otvara bezbroj pitanja oko položaja romskog naroda u društvu, njegovog unapređenja i razvoja. Drugim riječima rečeno, pitanje Roma u svim sferama života i rada je zanemareno a pojedinci zastupaju interese partija i svoje lične interese. U tom kontekstu (samo) predstavljanje Roma je diskutabilno i problematično i nije u interesu boljitka romskog naroda.
Jačanje političkog učešća i predstavljanja Roma u vezi sa promocijom i upotrebom romskog jezika je zanemareno i zaboravljeno pitanje koje i Romi i ne-Romi nisu identifikovali kao prioritetno pitanje. Kao što je izjavio Nicolae (2011), romski aktivista, socijalno uključivanje Roma treba prvo postići, ali:
To je nemoguće sve dok države članice EU i EU ne prepoznaju anti-ciganizam kao društveni problem i počnu ga ozbiljno rješavati. […] Institucionalna isključenost Roma ostaje de facto pravilo kada se radi o međuvladinim i međunarodnim institucijama. […] Slična situacija može se naći na nivou država članica. Romske organizacije i romski stručnjaci i dalje imaju ograničen uticaj i često ne utiču na nivo donošenja odluka, bilo na međunarodnom, evropskom, nacionalnom, regionalnom ili lokalnom nivou.
ODNOSI NE-ROMA I ROMA
Pitanje antiromskih predrasuda, stereotipa i diskriminacije mora se ozbiljno shvatiti. McGarry (2010) tvrdi “da postoje dva glavna načina da Romi povećaju njihovo političko učešće: kroz parlamentarnu zastupljenost i kroz organizacije građanskog društva”. Po mom mišljenju, u oba slučaja, ovo je samo individualno predstavljanje ili predstavljanje pojedinaca kad je u pitanju zastupanje. Naravno, u ovim slučajevima nije uzeta u obzir pozicija koja omogućava zaštitu romskog jezika kao i prava na korištenje romskog jezika.
“Uvijek ponovo”, kako sam već rekla, Romi se suočavaju s istim problemima; a ista pitanja su decenijama bez odgovora. Kao što je već rečeno, i de jure i de facto zaštita romskog jezika su nevidljive a neophodnost političkog učešća Roma je prijeka potreba ove najbrojnije evropske nacionalne manjine. Pošto Romi nemaju ravnopravnu političku moć niti adekvatno političko učešće u državama u kojima žive kao većinski i ostali narodi, i Romi i romski jezik ostat će problem i narednih nekoliko decenija.
“Uvijek ponovo” dolazimo do pitanja bez odgovora koja nam “uvijek ponovo” pokazuju put prema diskriminaciji i autodiskriminaciji, prema dominantnim i nedominantnim jezicima u međusobnim odnosima i ne-Roma i Roma.
(portal-udar.net)
